"Kata" Steinar Bragi

"Zły to ptak, co własne gniazdo kala" - to stare przysłowie jest idealnym przykładem dulszczyzny. Źle się u nas dzieje, ale po co o tym mówić? Siedź cicho, jak my. Oj, dostało się Bragiemu za otwarte pisanie o traktowaniu kobiet w Islandii. Książką pt.: "Konur" ("Kobiety") obraził uczucia narodowe Islandczyków, kujnął w islandzkie dupki tak celnie i boleśnie, że masy "sonów" i "dottirów" (choć zakładam, że głównie "sonów") podniosły larum, że jak tak można. Jak on śmiał?! Gardłowano z oburzeniem, że pokazał światu prawdę o rodakach i pobrudził ich upudrowane buźki. Tupet islandzkiego społeczeństwa to fenomen socjologiczny, coś na podobieństwo złapanego za rękę złodzieja, który krzyczy wniebogłosy, że został złapany. A może to po prostu ludzkie? Ta zagniewana obłuda atakująca nie winowajców, a tych, którzy wskazują ich palcem?

Tymczasem Steinar Bragi nie milknie. W swojej najnowszej książce pt.: "Kata" powtarza oskarżenia, zapełniając nimi pamiętnik bohaterki. Opowiada nam historię matki, która pewnego dnia odwiozła córkę na bal i nigdy więcej nie zobaczyła jej żywej. Przez rok czekała na powrót Vali. Dni, tygodnie i miesiące mijały jej na tym czekaniu, w ułudzie normalności, w rutynie podlewanej alkoholem, a każdą minutę wypełniała apatia. Wraz z mężem żyli jak roboty, wegetując w pół zawieszeniu. Tak bliscy, a coraz bardziej obcy. Jak pozorne było to ich "normalne" życie, okazało się w momencie poznania okrutnej prawdy. Runęło z trzaskiem w nicość, kiedy Kata usłyszała, że znaleziono ciało jej córki.

"...poczuła się, jakby siedziała na dnie studni i daleko nad sobą widziała człowieka zasłaniającego jej światło. A w niej samej coś pękło, skuliła się w mroku, myśli zlały się jej w żarzący, bezkształtny wzór. W świecie, z którym się żegnała, poczuła, jak chwytają jej ręce, ale to nie miało znaczenia. Tonęła coraz głębiej i było jej dobrze".

Pracowała w szpitalu, na oddziale onkologicznym. Wielokrotnie widziała u pacjentów przedziwny spokój po otrzymaniu diagnozy, świadomość nieuchronności i policzalności czasu, gdy pewne już, że happy endu nie będzie. Znała procedury, wiedziała, co trzeba mówić i jak pocieszać. Teraz jednak, kiedy to do niej mówiono i ją pocieszano, czuła, że to tylko puste słowa. Żadna z pocieszających osób nie była nią, nie znała tego bólu i bezkresnej dziury ziejącej w sercu.

Tu zatrzymajmy się na chwilę. Jeśli po przeczytaniu opisu z tyłu książki ("...rozpoczyna się jej zemsta i budząca grozę walka o sprawiedliwość") ktoś będzie oczekiwał szybkiej akcji i drastycznych opisów, srogo się rozczaruje. Jeśli ktoś liczy na rozpierduchę rodem z filmów "Życzenie śmierci", "Faster", "Bez litości" (ten z Denzelem też pasuje, ale chodzi mi o "I spit on your grave") czy "Kill Bill", to sobie poczeka. Do połowy "Kata" jest historią żałoby, ucieczki przed cierpieniem prosto w obłęd. Po załamaniu nerwowym bohaterka zaczyna szukać informacji i poznaje ogrom przemocy wobec kobiet. Podczas pracy na oddziale ratunkowym spotyka kolejne zgwałcone ofiary. Uświadamia sobie, że Vala nie była jedyna, nie była nawet jedną z niewielu. Skrzywdzonych w ten sposób są setki tysięcy, a może nawet miliony na całym świecie.

W prowadzonym przez Katę pamiętniku zamiast notatek o samopoczuciu mnożą się statystyki, dane, liczby. A w niej samej rośnie gniew. Na sprawców, na społeczeństwo, na inne kobiety, które milczą, zamiast zorganizować się i działać. Jej dziennik to dowód rzetelnego researchu wykonanego przez autora. Gdyby Steinar Bragi był kobietą, "Kata" zapewne zostałaby oszczekana jako kolejny manifest sfrustrowanej feministki oszalałej z nienawiści do mężczyzn. Ustami bohaterki autor dzieli się z nami przykrymi wnioskami i zadaje niewygodne pytania. Co by było, gdyby to mężczyźni byli tak źle traktowani? Dlaczego za każdym razem wtrącają się w dyskusje o przemocy wobec kobiet ze swoim: "Ale nas też gwałcą!"? Dlaczego kobiety zniechęca się do złożenia zawiadomienia o przestępstwie, a gdy na policję zgłasza się mężczyzna, od razu wszczyna się śledztwo? Dlaczego osobom chcącym zmian podsuwa się inne cele? "Zawsze jest coś ważniejszego niż dobro kobiet". W Kacie płonie gniew. A jak powiada stare rosyjskie przysłowie: "Gdy gniew bierze ślub z zemstą, rodzi się okrucieństwo".

Szczerze mówiąc, czekałam na ten moment. Czekałam na narodziny mścicielki, czekałam na to, co zrobi Kata, jakie tortury wymyśli dla oprawców. A dostałam... Przedziwną oniryczną książkę, w której rzeczywistość przeplata się z majakami. "Czystej akcji" jest w niej mało, całość spowija gęsta jak mgła warstwa obyczajowa, zapełniają ją manifesty filozoficzne i monologi bohaterki. Cały czas zastanawiałam się, jak to się skończy. Czy Kata zatrzyma się sama, czy ktoś ją powstrzyma, czy może odjedzie w stronę zachodzącego słońca, ku nowym wyzwaniom. Autor podsunął mi jeszcze inne rozwiązanie. Bez wątpienia o tej książce będę myśleć długo po jej skończeniu. Nie jestem pewna, czy to powieść feministyczna, czy ktoś nie uzna jej raczej za antyfeministyczną. A może nie ma sensu szukać jej na siłę odpowiedniej szufladki?

Niedawno premierę miała "Vox" Christiny Dalcher, w reklamach niefortunnie łączona z ruchem "#MeToo". Marketingowy strzał w stopę komentowała sama autorka. Z kolei "Kata" to zdecydowanie "islandzka odpowiedź na #Metoo", co do tego nie można mieć grama wątpliwości. To książka brutalna, bezpośrednia i trudna, z fabułą powolną, ale o mocy lawiny. Nie przypadnie do gustu fanom szybkiej akcji, bo wymaga cierpliwości i skupienia. Odrzuci każdego, kto krzywi się na hasło "feminizm" ("Oessu, znowu te baby jęczą, że im źle!"). Uważam, że to bardzo ważna pozycja, której nie można traktować jak kolejny - choć nietypowy - kryminał czy thriller. Polecam, choć zdaję sobie sprawę, że nie do każdego trafi.

Za możliwość przeczytania książki bardzo dziękuję Wydawnictwu Literackiemu.