"Byłam katolickim księdzem. Historia Ludmiły Javorovej, kobiety wyświęconej w Czechach" Tomasz Maćkowiak (rec. przedpremierowa)

– Szkoda, że pani nie chce rozmawiać.
Syknęła z irytacją.
– Mężczyźni już mieli wystarczająco dużo okazji, żeby mnie posłuchać – powiedziała.
Więcej nie spróbowałem. Rok później powtórzyła to samo, ale pod adresem duchownych: „Duchowni, mężczyźni rządzący Kościołem mieli dość okazji, żeby mnie słuchać. Ale nie chcieli, wiedzieli lepiej”.

Hm, od czego by tu zacząć... Może od tego, że czytanie kosztowało mnie sporo wysiłku. Nim dobrnęłam do połowy, zdałam sobie sprawę z własnej naiwności. Nie wiedzieć czemu, nastawiłam się na reportaż o silnej, niezłomnej kobiecie. Takiej, która wie, że ma coś do powiedzenia i – o zgrozo! – oczekuje, że jej zdanie będzie się liczyć. Machnie ręką na paplanie kościelnych hierarchów, którzy mniej lub bardziej dosadnie będą próbowali zagonić ją z powrotem do szeregu. Zignoruje strofowanie bez względu na to, czy autorem jest zwykły proboszcz, czy papież (tu moja subtelna aluzja do Wojtyły i jego „Listu do kobiet”, w którym pisał o „wolnej i niezależnej decyzji, wyraźnie poświadczonej przez Ewangelię i nieprzerwaną tradycję kościelną”, aby tylko mężczyźni byli „ikoną” Chrystusa).

Oczekiwałam, że Ludmiła Javorova będzie jak druga Uta Ranke-Heinemann, ekskomunikowana autorka „Seks. Odwieczny problem Kościoła”. Tymczasem poznałam cichą, niesłychanie pobożną niewiastę, która marzyła o byciu zakonnicą, a została awaryjnym księdzem. Przy czym „poznałam” zasługuje na cudzysłów, bo mimo tytułu bohaterki jest tu żałośnie mało. Równie dobrze Tomasz Maćkowiak mógłby nazwać swój reportaż „Podziemny Kościół w komunistycznej Czechosłowacji” lub „Felix Maria Davidek – biskup niepokorny”.

Przewracałam kolejne strony, a moje rozczarowanie rosło. Nie tylko dlatego, że tytuł znacząco rozmija się z treścią. Zdaniem autora nie można zrozumieć przypadku kobiety wyświęconej na księdza bez wiedzy o Czechosłowacji pod rządami komunistów. Przedstawia ją zatem na niespełna 230 stronach (odliczając zdjęcia, cytaty wprowadzające do rozdziałów, przypisy i posłowie). Zapełnia kartki przykładami gnębienia czeskiego duchowieństwa, od zamykania seminariów i zakonów, po upychanie księży w więzieniach. Przybliża postać proboszcza Josefa Toufara i rzekomego cudu w Czihoszti. Rozrysowuje struktury podziemnego Kościoła, porównując go do pierwszych chrześcijańskich gmin. Najwięcej miejsca poświęca nie Ludmile, a jej idolowi z dzieciństwa, późniejszemu mentorowi Felixowi. Ona przez cały czas pozostaje w cieniu. Za młodu z własnego wyboru, później ze strachu. Na jesieni życia z rozżalenia i goryczy. W końcu poświęciła tak wiele, a tak podle ją potraktowano (tu kolejna aluzja do JP2, bo to on, nie żaden nieokreślony Watykan, unieważnił jej święcenia).

Bardzo starałam się zachować obiektywizm. Chciałam poczuć choć kapkę sympatii do bohaterki, choć kompletnie jej nie rozumiem. Trudno mi było powstrzymać się od przewrócenia oczami przy czytaniu, że „naturalnym pragnieniem kobiety jest ofiarowanie się, rozdanie samej siebie”. Według autora ten pogląd jest jednym z powodów, dla których tak słabo opisano życie Ludmiły. Powstały tylko dwie książki, z których więcej dowiadujemy się o jej otoczeniu i znajomych niż o niej. Teraz dołączyła do nich trzecia – reportaż opracowany w identyczny sposób.

A propos. Lubię prace, w których im mniej autora, tym lepiej. Wolę też, gdy czytelnik może sam ocenić treść, nie trzeba mu niczego sugerować czy wskazywać palcem. Z tego powodu odpowiada mi surowość i minimalizm Justyny Kopińskiej, a wyraźna religijność twórcy „Byłam katolickim księdzem” nie. Notka biograficzna o Tomaszu Maćkowiaku podaje, że pracował dla „Gazety Wyborczej”, „Newsweeka” i „Polityki”. Gdy szukałam o nim informacji, natknęłam się na liczne okołoreligijne artykuły, m.in. z „Więzi” czy „W drodze”. Czytając jego najnowsze dzieło, czuje się, że napisał je katolik. Wyłapywałam każdą wzmiankę o „duchowej pustce” (świata bez religii), wymowne cudzysłowy oraz wykrzykniki. 

Jak widać, nie przekonał mnie ten reportaż, ale nałożyło się na to kilka czynników. Przede wszystkim to historia o Ludmile, w której praktycznie nie ma Ludmiły. Przewija się przez strony cichutko jak myszka, jakby przepraszała, że żyje. Autor spotkał się z nią tylko raz i zamienili kilka zdań. Skupił się na rysie historycznym Czechosłowacji pod komunistycznym butem oraz na działalności Felixa. Jak sam twierdzi, błądził przy tym we mgle, bo podziemny Kościół istniał głównie w przekazach ustnych. Jakakolwiek dokumentacja byłaby zbyt dużym zagrożeniem w razie trafienia w niepowołane ręce.

Czy mogę komuś polecić reportaż pana Maćkowiaka? Na pewno nie osobom o antyklerykalnych poglądach. Sięgnijcie po niego, jeśli chcecie poznać losy KK u naszego sąsiada w czasach komunizmu. Jeżeli nastawicie się na kontrowersję, odprawianie mszy przez kobietę w sutannie etc., możecie się rozczarować.

Premiera książki: 24 sierpnia 2022 roku

Za możliwość przedpremierowej lektury bardzo dziękuję Wydawnictwu Znak.